قوله: «و له منْ فی السماوات و الْأرْض» خلقا و ملکا فکیف یکون ولدا و بینهما تناف. ملک و ولادت هرگز بهم جمع نیاید و همچنین ملک و نکاح که میان ایشان منافاتست، کسى که فرزندى دارد نتواند بود که آن فرزند ملک وى باشد، و نه کسى که زنى دارد آن زن در آن حال که منکوحه ویست مملوکه وى تواند بود، پس میدان که هر که در آسمان و زمین همه رهى و بندهاند خداى را عز و جل، همه مملوک و مصنوع ویند، دعوى ولادت بر وى باطل و او جل جلاله از آن مقدس و منزه.
«و منْ عنْده» یعنى الملائکة الذین عنده، الذین جعلتهم العرب بناته، کما قال عز و جل: «و جعلوا الْملائکة الذین همْ عباد الرحْمن إناثا». «و منْ عنْده». حجتست بر معتزله و جهمیه در اثبات جهت و مکان بارى جل جلاله، اذ لو لم یکن بذاته فى موضع و علمه فى کل موضع، لما کان لقوله: «و منْ عنْده» معنى «لا یسْتکْبرون عنْ عبادته» اى لا یتعظمون و لا یستنکفون عن عبادته، و لا یخرجون عن طاعته. «و لا یسْتحْسرون» اى لا یعیون. یقال حسر الرجل و استحسر، اذا لغب و اعیى، و الملائکة لا یعیون فان تسبیحهم یجرى مجرى النفس.
«یسبحون اللیْل و النهار» ینزهون الله عن الولد و الزوجة و الشریک و عما لا یلیق به على الدوام، «لا یفْترون» اى لا یضعفون عنه، و قیل لا یفترون اى لا یشغلهم عن التسبیح رسالة، و یجرى التسبیح منهم مجرى النفس منا لا یشغلنا عن النفس شیء فلذلک تسبیحهم دائم.
«أم اتخذوا آلهة من الْأرْض همْ ینْشرون» یعنى اهم اتخذوا آلهة ینشرون الموتى من الارض؟ استفهام است بمعنى انکار، مىگوید مشرکان قریش که، بتان را خدایان گرفتند این خدایان مردگان را از گور بر مىانگیزانند و ایشان را زنده مىگردانند تا ایشان را بان شبهت افتد و ایشان را انبازان الله تعالى گویند، معنى آنست که آنکه قدرت آن ندارد که مرده زنده کند خدایى را نشاید.
«لوْ کان فیهما» اى فى السماء و الارض. «آلهة إلا الله» یعنى غیر الله. الا اینجا بمعنى غیرست و همچنین در همه قرآن هر جا که گفت: «لا إله إلا هو» یعنى لا اله غیره.
قال الشاعر:
و کل اخ مفارقه اخوه
لعمر ابیک الا الفرقدان.
المعنى و کل اخ غیر الفرقدین مفارقه اخوه و معنى الآیة لو کان فى السماوات و الارض، ارباب غیر الله لخربتا و هلک من فیهما بوقوع التنازع بین الآلهة. «فسبْحان الله رب الْعرْش عما یصفون» اى له السماوات و الارض و ما فوقها من الکرسى و العرش، و هو منزه عن الوصف بالشریک و الصاحبة و الولد.
«لا یسْئل عما یفْعل» اى لیس علیه اعتراض فى فعله و لا فى حکمه اذ لا احد مثله و فوقه فیسأله عن فعله و حکمه بعباده. «و همْ یسْئلون» اى العباد مسئولون عن افعالهم. او خداوندست آفریدگار و کردگار، گفت وى همه راست، حکم وى همه صواب، فعل وى همه پاک، امر و نهى وى محکم، کس را نرسد که بر حکم وى اعتراض کند، یا بر فعل وى چون و چرا گوید بحجت خداوندى و آفریدگارى، فلله الْحجة الْبالغة. و بندگان را پرسند از اقوال و اعمال ایشان چنان که آنجا گفت: «و قفوهمْ إنهمْ مسْولون» نه بدان پرسید تا بداند که ایشان چه کردهاند که حق جل جلاله دانا بود در ازل که از بندگان چه آید از اعمال و اقوال و حرکات و سکنات، دانست که ایشان چه کنند و کى کنند و چون کنند، پس سوال ایشان از طریق ایجاب حجت است بر ایشان، نه از طریق استعلام، یکى اهل توبیخ باشد از وى پرسد تا حجت بر وى درست شود و او را توبیخ کند، یکى اهل مغفرت باشد از وى پرسد تا جزاء کردار وى بتمامى بدو رساند، ضحاک گفت: سبب نزول این آیت آن بود که مشرکان قریش گفتند: یا محمد ربنا یکتب علینا الذنب ثم یعذبنا علیه، و باین سخن تکذیب قدر خواستند، تا رب العزة این ایت فرو فرستاد بجواب ایشان و این آیت حجتى قاطع است بر قدریه و دلیلى واضح بر بطلان دعوى ایشان. و مصطفى (ص) گفته: «القدریة مجوس هذه الامة ان مرضوا فلا تعودهم و ان ماتوا فلا تشهدوهم».
و قال صلى الله علیه و سلم. «صنفان من امتى لیس لهما فى الاسلام نصیب، المرجئة و القدریة».
و قال صلى الله علیه و سلم: «یکون فى امتى خسف و مسخ و ذلک فى المکذبین بالقدر».
و عن على (ع) قال: قال رسول الله (ص): «لا یومن عبد حتى یومن باربع، یشهد بان لا اله الا الله و انى رسول الله بعثنى بالحق، و یومن بالموت و بالبعث، و یومن بالقدر».
و عن عائشة قال: قال رسول الله صلى الله علیه و سلم: «ستة لعنتهم لعنهم الله و کل نبى، مجاب الزائد فى کتاب الله و المکذب بقدر الله و المتسلط بالجبروت لیعز من اذل الله، و یذل من اعز الله، و المستحل لحرم الله و المستحل من عترتى ما حرم الله و التارک لسنتى.
قوله: «أم اتخذوا منْ دونه آلهة» امرهم الله بعبادتها فى کتاب من کتبه. «قلْ هاتوا برْهانکمْ» قربوا حجتکم على ذلک. «هذا ذکْر منْ معی» اى هذا القرآن فیه ذکر امتى و ذکر الامم المتقدمة و لیس فیه جواز ذلک و لا الامر بعبادة الاوثان.
و قیل تقدیره «هذا ذکْر منْ معی» یعنى القرآن، و هذا «ذکْر منْ قبْلی» یعنى التوریة و الانجیل، و لیس فیها کلها اباحه ذلک. معنى آنست که ایشان جز از الله تعالى خدایان گرفتند و پرستیدند، اى محمد تو ایشان را گوى حجت خود بیارید بآن که الله تعالى شما را پرستش ایشان فرموده در کتابى از کتابهاى خویش، اینک قرآن کتاب او که با من، و اینک توریة و انجیل که پیش از من فرو فرستادهاند، و درین کتابها ازین معنى هیچ چیز نیست تا بدانید که هرگز هیچ کس حجتى نداشت بپرستش پرستیدهاى جز الله تعالى. و گفتهاند. «أم اتخذوا آلهة» در آیت پیش گفت و «أم اتخذوا منْ دونه آلهة» درین آیت گفت، و این تکرار بىفایده نیست از بهر آنکه آنچه در آیت پیش گفت قیاسى است و این که درین آیت گفت تقلیدى. فقال فى الآیة الاولى: «أم اتخذوا آلهة من الْأرْض همْ ینْشرون» یعنى اوجدوا آلهة ینشرون الموتى من الارض فاتخذوهم آلهة قیاسا؟ و قال فى هذه الآیة: «أم اتخذوا منْ دونه آلهة». معناه اوجدوا فى کتاب الله الامر باتخاذ الآلهة فاتخذوهم آلهة تقلیدا؟
و هذا معنى مفید حسن، و قیل معنى الآیة «أم اتخذوا منْ دونه آلهة قلْ هاتوا برْهانکمْ» على استحقاقها الالهیة و قد تم الکلام. ثم استأنف فقال «هذا» اى القرآن، «ذکْر منْ معی» اى خبر من معى و ما احل الله لهم و ما حرم علیهم و ما لهم من الثواب و العقاب. «و ذکْر منْ قبْلی» اى خبر من قبلى من الامم السالفة ما فعل الله بهم فى الدنیا و ما هو فاعل بهم فى الآخرة. «بلْ أکْثرهمْ لا یعْلمون الْحق» فلا یتأملون حجة التوحید. «فهمْ معْرضون» بسبب جهلهم. قیل انما عدموا العلم لاعراضهم عن النظر، و لو وضعوا النظر موضعه لعلموا لا محالة، و هذا دلیل على وجوب النظر، و ان العلوم الدینیة کلها کسبیة.
«و ما أرْسلْنا منْ قبْلک منْ رسول إلا نوحی إلیْه». قرأ حمزة و الکسائى و حفص عن عاصم. نوحى بالنون و کسر الحاء اعتبارا بما تقدمه من قوله: «و ما أرْسلْنا»، و قرأ الباقون یوحى بالیاء و فتح الحاء على ما لم یسم فاعله. «أنه لا إله إلا أنا فاعْبدون»
یرید لم یبعث رسولا الا بتوحید الله و لم یأت رسول بان لهم الها غیر الله.
«و قالوا اتخذ الرحْمن ولدا» الاتخاذ و التبنی واحد، لکنه اذا استحال ان یکون له ولد، فالتبنى بولد الغیر ابعد، لان ذلک انما یطلب به التعزز و الاعتضاد بمکانه، و الله «سبْحانه» غنى عن ذلک. این آیت رد است بر مشرکان که گفتند الملائکة بنات الله، و هم خزاعة. و بر طایفه جهودان که گفتند عزیر بن الله، و بر ترسایان که گفتند المسیح بن الله سبحانه کلمة تنزیهاى هو منزه عن اتخاذ الولد لان ذلک یقتضى المجانسة و الله عز و جل منزه عن الوصف بالجنس و النوع. «بلْ عباد مکْرمون» اى بل هم عباد مکرمون، اکرمهم الله بطاعته و لیسوا بالاولاد، ثم اثنى علیهم فقال: «لا یسْبقونه بالْقوْل» اى لا یتکلمون الا بما امرهم به، و لا یتعبدون الا ما امروا به. «و همْ بأمْره یعْملون» ما یعملون بامره. نظیره قوله: «لا یعْصون الله ما أمرهمْ و یفْعلون ما یوْمرون» قال سهل بن عبد الله: لا یسبقونه اى لا اختیار لهم مع اختیاره، و هم بامره یعملون اتباع السنة فى الظاهر و مراقبة الله فى الباطن.
«یعْلم ما بیْن أیْدیهمْ و ما خلْفهمْ» اى ما عملوا و ما هم عاملون. قال ابن عباس: و قیل ما کان قبل خلقهم و ما یکون بعد خلقهم. «و لا یشْفعون إلا لمن ارْتضى» اى لمن رضیه الله. و قال لا اله الا الله محمد رسول الله. «و همْ منْ خشْیته مشْفقون» اى خائفون و من مکره لا یأمنون، گفتهاند خشیت اینجا بمعنى علم است اى من العلم به مشفقون. مىگوید ایشان از آن که وى را مىدانند ازو میترسند. قال الواسطى: الخوف للجهال و الخشیة للعلماء، و الرهبة للانبیاء، و قد ذکر الله الملائکة، فال «و همْ منْ خشْیته مشْفقون» و فیه دلیل على انه سبحانه لو عذبهم لکان ذلک جائزا اذ لو لم یجز ان یعذب البرئ لکانوا لا یخافونه لعلمهم الله انهم لم یرتکبوا ازلة. قوله: «و منْ یقلْ منْهمْ» اى من الملائکة و ممن عبدوا من دون الله. «إنی إله منْ دونه فذلک» اى ذلک القائل. «نجْزیه جهنم کذلک نجْزی الظالمین» اى الکافرین. قال قتادة: اراد به ابلیس حیث ادعى الشرکة و دعا الى عبادة نفسه و امر بطاعته، قال لانه لم یقل اجد من الملائکة «إنی إله منْ دونه».
«أ و لمْ یر الذین کفروا» قرأ ابن کثیر وحده الم یر بغیر الواو، و قرأ الباقون ا و لم بالواو و هما فى المعنى سواء، و الرویة هاهنا بمعنى العلم. و قیل هى من رویة البصر. «أن السماوات و الْأرْض کانتا رتْقا» اى منسدتین و لم یقل رتقین لان الرتق مصدر، و المعنى کانتا ذواتى رتق فجعلنا هما ذواتى فتق، و الفتق هو الفصل بین شیئین، کانتا ملتئمتین.
و فیها اربعة اقوال: احدها ان السماوات کانت متصلة بالارض، ففتقنا هما بان جعلنا بینهما الهواء. و الثانى ان السماوات کانت واحدة، ففتقناها بان جعلناها سبعا. و الثالث کانت السماوات رتقا لیس فیهما فتق و لا فروج ینزل منها المطر، و کانت الارض رتقا لیس فیها فتق یخرج منه النبات. ففتقنا السماوات لا بانزال الغیث، و فتقنا الارض لإخراج النبات، و على هذا القول المراد بالسموات، السماء الدنیا فجمعت، و القول الرابع کانتا رتقا بالظلمة لا یرى ما فیهما، ففتقنا هما بخلق الاجرام النیرة. معنى آیت آنست که نمىبینند ناگرویدگان و ننگرند که آسمانها یک طبقه بود و ما بقدرت و حکمت خویش آن را هفت طبقه کردیم و زمین یک طبقه بود هفت کردیم، در میان آسمان و زمین هوا نبود که هر دو درهم بسته بود ما از هم جدا کردیم، آسمان بر هوا بقدرت بداشتیم، و زمین بر آب نهادیم آسمان بسته بود از باران، و زمین از نبات، ما آن را بگشادیم و فرجها پدید کردیم تا از آسمان باران آمد و از زمین نبات مصالح و منافع آدمیان را. همانست که گفت: «و السماء ذات الرجْع و الْأرْض ذات الصدْع» این همه بآن کردیم تا در نگرید و بدانید که این کردهها را کردگارى هست و این آفریدهها را آفریدگارى، آن گه در دلایل توحید بیفزود گفت: «و جعلْنا من الْماء کل شیْء حی» اى خلقنا کل شیء له حیاة من الماء، و هو النطفة التی تخرج من بین الصلب و الترائب، نظیره قوله: «و الله خلق کل دابة منْ ماء» اى کل حیوان یدب من عاقل و بهیمة، و قیل یرید به الماء المشروب، لان الله سبحانه خلق الماء اولا ثم قلب الماء نارا و خلق منها الجن و قلبه ریحا و خلق منها الملائکة ثم احاله طینا و خلق منه آدم.
و سأل ابو هریره رسول الله (ص). مم خلق الله الخلق؟ فقال علیه السلم: «من الْماء».
و قیل جعلنا، هاهنا یتعدى الى مفعولین و المعنى یعیش کل شیء بالماء، و فیه اضمار، تقدیره و جعلنا الماء حیاة کل شیء، فخذف المضاف و اقیم المضاف الیه مقامه. ثم قال تعالى: «أ فلا یوْمنون» مع ظهور الآیات.
«و جعلْنا فی الْأرْض رواسی» اى جبالا ثوابت، من رسا اذا ثبت، و سمیت رواسى لان الارض رست بها. «أنْ تمید بهمْ» یعنى لأن لا تمید بهم، قال قتادة: کانت الارض تمید و لا یثبت علیها بناء فاصبحت و قد خلق الله الجبال اوتادا لها حتى لا تمید.
و المید فى اللغة التحرک و الدوران. «و جعلْنا فیها» اى فى الارض. و قیل فى الجبال «فجاجا» اى طرقا. جمع فج و هو الطریق الواسع. و قیل هو الطریق بین الجبلین.
«لعلهمْ یهْتدون». الى دیارهم و اوطانهم، و قیل یهتدون بالاعتبار، یقال ان ما بین المشرق و المغرب مسیرة خمس ماتة عام، اکثرها مفاوز و جبال و بحار، و القلیل منها العمران ثم اکثر العمران اهل الکفر، و القلیل منه الاسلام، و حول الدنیا ظلمة و وراء الظلمة جبل قاف، و هو جبل محیط بالدنیا، و هو من زمرد اخضر و اطراف السماء ملتصقة به، و یقال ما من جبل فى الدنیا الا و عرق من عروقه یتصل بقاف، و قد سلط الله ملکا بالقاف فاذا اراد الله هلاک قوم، امر الملک فحرک عرقا من عروقه، فانخسف بهم.
قوله: «و جعلْنا السماء سقْفا» یعنى سقفا فى الارض. «محْفوظا» حفظه الله جل و عز من الوقوع على الارض الا باذنه، کقوله: «و یمْسک السماء أنْ تقع على الْأرْض إلا بإذْنه». و قیل محفوظا من الشیاطین بالشهب کقوله: «و حفظْناها منْ کل شیْطان رجیم» و قیل محفوظا بالهواء من غیر علاقة و لا عماد. «و همْ عنْ آیاتها» اى الکفار عن الادلة التی فیها کالشمس و القمر و النجوم، «معْرضون» غیر متفکرین فیها.
و لا معتبرین بها.
«و هو الذی خلق اللیْل و النهار» اللیل و النهار خلقان لله عز و جل فما دامت الشمس تقطع من المشرق الى المغرب فهو نهار، و ما دامت تقطع من المغرب الى المشرق فهو لیل، و لو لا تعاقبهما لما کان بشر و لا نبات و لا للحیوان قرار کما کان فى الاماکن التى لا تزول عنها الشمس و الاماکن التی لا تطلع علیها، «و الشمْس و الْقمر کل فی فلک یسْبحون» انما قال هذا لان الفلک یدور فى بحر مسکوب، و قال یسبحون کنى عنهم بکنایة العقلاء لانه اضاف الیهم فعل العقلاء کقوله: «و الشمْس و الْقمر رأیْتهمْ لی ساجدین» روى عن ابن عباس انه قال: القمر اربعون فرسخا فى اربعین فرسخا فى ستین فرسخا، و کل نجم مثل جبل عظیم فى الدنیا، و قال بعضهم الشمس مثل عرض الدنیا و لو لا ذلک لکانت لا ترى من جمیع الدنیا، و کذلک القمر، و اختلفوا فى الفلک فقال ابن عباس: الفلک السماء. و اکثر المفسرین على ان الفلک موج مکفوف تحت السماء تجرى فیه الشمس و القمر و النجوم. و قال الحسن: الفلک شبه الطاحونة تجرى تحت السماء. و قال قتادة: الفلک له استدارة بین السماء و الارض یدور بالنجوم مع ثبوت السماء، و قیل انه یدور دور الکرة، و قیل یدور دور الرحى، و قیل الفلک القطب الذى تدور علیه النجوم، و قیل الفلک المواضع التی رکبت فیها النجوم، و قیل «فی فلک» یعنى فى دوران، و قیل الفلک جرم مستدیر و الاستدراة سمى فلکا و لکل واحد من السیارات فلک، و فلک الافلاک یحرکها کل یوم حرکة واحدة من المشرق الى المغرب، و الله اعلم، و من المفسرین من قال ان الله عز و جل هو العالم بکیفیة جریها، یجریها کیف یشاء و کما یشاء.